एल्भिना सानै उमेरदेखि टेनिस खेल्थिन् । लगातार राम्रो टेनिस खेल्दै, उनले राज्य स्तरमा धेरै प्रतियोगिता जितेकी छिन् । राष्ट्रिय स्तरमा पनि उनको र्‍याङ्किङ राम्रो आयो, तर थाहा छैन एक्कासि के भयो ? उनले प्रतियोगिता जित्ने शक्ति गुमाइन् र सेमीफाइनल, फाइनलमा हार्न थालिन् ।

सुरुमा उनका आमाबुवा र प्रशिक्षकले प्राविधिक गडबडीका कारण यस्तो भएको हो भन्ने सोचेका थिए । तर जब सबै पक्ष जाँचेर वरिष्ठ प्रशिक्षकसँग पनि परामर्श लिइयो, तब उनीहरूले मनोवैज्ञानिकसँग परामर्श लिने सल्लाह दिए ।

एलभिनाका अभिभावकले उनलाई पहिले लखनऊमा मनोचिकित्सकलाई देखाए र त्यसपछि दिल्ली ल्याए । दिल्लीमा उनलाई मनोचिकित्सकले परामर्श दिए । त्यसपछि फेरि उनले प्रतियोगिताहरू जित्न थालिन् ।  अहिले उनको राष्ट्रिय स्तरमा शीर्ष ४० मा छ ।

उनलाई परामर्श दिने मनोवैज्ञानिक अरविन्द मौर्य भन्छन्, ‘हामी व्यक्तिलाई यसरी उत्प्रेरित गर्छौं कि उनीहरूले आफ्नो दृष्टिकोणमा थोरै परिवर्तन ल्याउन सकुन् । एक मनोचिकित्सकको रूपमा काम गर्दैगर्दा हामीले उनीहरूको सोचाइलाई परिवर्तन पनि गर्छौं । ताकि उनीहरूको दृष्टिकोणमा परिवर्तन होस् ।

मनोवैज्ञानिक परामर्शदाता मौर्य भन्छन्, ‘हामीले एल्भिनासँग कुरा गर्‍यौं । काउन्सिलिङले खेलाडीको रूपमा उनको मानसिक अवस्था परिवर्तन भयो र हार्ने अवस्था आएन ।

तीन पटकको ग्रान्डस्लाम विजेता ३८ वर्षीय स्वीस टेनिस स्टार स्टेन वावरिन्काको हातमा एउटा ट्याटु छ । जसमा लेखिएको छ, ‘इवेन ट्राइड इवेन फेल नो म्याटर ट्राइ अगेन फेल अगेन फेल बेटर’ त्यसको मतलब ‘प्रयास गर्नुभएको छ कि छैन? प्रयास गरे असफल हुनुहुन्छ कुनै फरक पर्दैन फेरि प्रयास गर्दा फेरि असफल हुनुहोला तर पहिले भन्दा राम्रो असफलता हात पार्नु हुनेछ’ हो ।

३८ वर्षीय वावरिन्काले धेरै असफलतापछि अन्ततः टेनिसको सबैभन्दा प्रतिष्ठित ग्रान्डस्लाम प्रतियोगितामा एक पटक होइन, तीन पटक जित हासिल गर्न सफल भएकी थिइन् ।

वावरिन्काको यो सफलताको पछाडि एउटा कुराले काम गरेको थियो त्यो हो उनको ‘बलियो इच्छाशक्ति’ । इच्छाशक्ति सबैभन्दा बलियो हतियार हो, जसका कारण खेलकुदको दुनियाँलगायत अन्य सबै क्षेत्रमा असफलतापछि फेरि उचाइमा पुगेका मानिसहरू धेरै छन् ।

त्यस्तै चेस ग्रान्ड मास्टर कोनेरु हम्पीले ‘बीबीसी इण्डियन स्पोर्ट्स वुमन अफ द इयर’ अवार्ड जितेपछि भनेकी छिन्, ‘मसँग इच्छाशक्ति र आत्मविश्वास भएकाले जितेको हुँ ।’

बीबीसी इण्डियन स्पोर्ट्स वुमन लाइफ टाइम एचिभमेन्ट अवार्ड पाएपछि एथ्लिट अन्जु बबी जर्जले आफूले प्रतिकूल परिस्थितिको सामना गर्नुको कारण कडा परिश्रम र लगनशीलताका कारण आएको बताएकी थिइन् । त्यसबेला अन्जु बबी जर्जले पनि भनेकी थिइन्, ‘सही प्रेरणा र इच्छाशक्तिले सबै सम्भव भयो ।’

कहिलेकाहीं हामीले त्यस्ता परिस्थितिहरूको सामना गर्छौं, जसले हाम्रो आत्मनियन्त्रणको परीक्षण गरिरहेको जस्तो लाग्छ । मान्नुहोस् कि तपाईं आहार नियन्त्रणमा हुनुहुन्छ ताकि आफ्नो वजन नियन्त्रण गर्न सक्नुहोस् । यस्तो अवस्थामा आफूलाई मनपर्ने खानेकुरा अगाडि देख्नुभयो भने खान मन लाग्छ । तर आफूलाई कन्ट्रोल गर्नुभयो भने नखान सक्नुहुन्छ ।

जब तपाईंसँग नियन्त्रण गर्ने इच्छाशक्ति हुन्छ, तब मात्र सम्भव हुन्छ । इच्छाशक्तिले हामीलाई त्यस्ता प्रलोभनहरूबाट जोगाउँछ र हाम्रो लक्ष्यमा अडिग रहन बल दिन्छ । इच्छाशक्तिले अनावश्यक विचार, भावना र आवेगलाई नियन्त्रण गर्ने क्षमता प्रदान गर्दछ । जसले आफूमाथि नियन्त्रण राख्न, कुनै पनि काम गर्न ढिलाइ नगर्न र आफ्नो लक्ष्यमा ध्यान दिन मद्दत गर्छ ।

मनोवैज्ञानिक परामर्शदाता मौर्य भन्छन्, ‘हरेक बिरामीको मानसिक अवस्था फरक-फरक हुन्छ । यस्तो अवस्थामा हामी कसैसँग कुरा गर्दा निरन्तरता कायम राख्ने कुरामा ध्यान दिन्छौं । हामी एकाग्रतामा पनि जोड दिन्छौं र यसको सकारात्मक प्रभाव देखिन्छ ।’

केही व्यक्तिमा इच्छाशक्ति बढी हुन्छ । उदाहरणका लागि केही व्यक्तिहरू दिनभर कडा परिश्रम गरेर पनि जिममा कसरत गर्छन्, किनभने उनीहरूलाई आफ्नो फिटनेस लक्ष्य हासिल गर्नु छ ।

धेरै मानिसहरू विश्वास गर्छन् कि इच्छाशक्ति भनिने रहस्यमय शक्ति छ भने आफ्नो जीवनलाई राम्रो बनाउन सकिन्छ । आफूमाथि थप नियन्त्रणले हामीलाई हरेक ठूला र साना लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न मद्दत गर्न सक्छ । सन्तुलित खाना, दैनिक व्यायाम, लागूपदार्थ र रक्सीबाट जोगिन, बचत गर्न सबै कुरामा इच्छाशक्तिको भूमिका हुन्छ ।

मनोवैज्ञानिक सिद्धान्त अनुसार इच्छाशक्ति ब्याट्री जस्तै हो । यो पूर्ण बलको साथ सुरु हुन्छ । आफ्नो विचार, भावना र व्यवहारलाई नियन्त्रण गर्ने प्रयास गरेर त्यो ब्याट्रीको ऊर्जा समाप्त हुन्छ ।

उच्च आत्मविश्वास भएका व्यक्तिमा प्रारम्भिक चरणमा इच्छाशक्ति बढी हुन सक्छ, तर जब उनीहरू दबाबमा आउँछन्, उनीहरू कमजोर हुन्छन् ।

इच्छाशक्तिलाई कायम राख्न व्यक्तिको मानसिकतामा निर्भर गर्छ । सन् २०१० मा मनोवैज्ञानिक भेरोनिका जॉबले एउटा अनुसन्धानको नतिजा प्रकाशित गरे, जसले केही रोचक प्रमाण दियो, जसअनुसार कम इच्छाशक्ति मानिसहरूको मूल विश्वासमा निर्भर हुन्छ ।

नयाँ अनुसन्धानले सफलता हासिल गर्न बलियो इच्छाशक्तिसँगै रणनीति पनि महत्त्वपूर्ण हुने देखाएको छ, जसले हामीलाई हाम्रो गन्तव्यतर्फ लैजान्छ । मानिसको इच्छाशक्तिको मानसिकता वास्तविक जीवनको परिणामसँग जोडिएको हुन्छ ।

पेन्सिल्भेनियाको स्ट्यानफोर्ड विश्वविद्यालयका अनुसन्धानकर्ताहरूले प्रि-स्कुल बच्चाहरूलाई इच्छाशक्तिले थकाउनुको सट्टा ऊर्जा वान बनाउँछ भन्ने कुरा सिकाउन एउटा स्टोरी बुक तयार गरेका छन् ।

इच्छाशक्तिलाई बढाउन आत्मविश्वाससँग सम्बन्धित साना परीक्षण पनि गर्न सकिन्छ । जस्तै, सामाजिक सञ्जालबाट केही हप्ता टाढा बस्ने वा परिवारको सदस्यसँग अधिकतम धैर्यता देखाउने । यदि यो दृढ संकल्प कायम राख्न सकियो भने इच्छाशक्ति अझ बढ्न सक्छ ।